Aptallık. Doğruyu ve yanlışı ayırt edememe. Kuvve-i Akliyenin tefrit (yetersiz) hâli.

“Ehl-i dalâlet ve ilhad, mesleklerini muhafaza ve ehl-i îmânın intibahlarına mukabele ve mümânaât etmek için, o derece garib bir temerrüd ve acîb bir hamâkat gösteriyorlar ki, insanı insâniyetten pişman eder.”¹⁾

“Hamiyet nâmına, hayat-ı içtimaiyeye hizmet edeyim diye iki hayatın temel taşlarını harap etmek; hamiyet değil, hamâkattir!”²⁾

“Kabir kapısında bekleyen bir adamın arkasındaki fâni dünyaya riyakârâne bakması, acınacak bir hamâkattir ve dehşetli bir hasârettir.”³⁾

“Arkadaş! Nefsin vücudunda bir körlük vardır. O körlük, vücudunda zerre miskal kaldıkça hakikat güneşinin görünmesine mâni bir hicap olur. Evet müşahedemle sabittir ki; kat’î, yakînî burhanlar ile deliller dolu olan büyük bir kalede, küçük bir taşta bir zaafiyet görünürse, o kör olası nefis o kaleyi tamamen inkâr eder. Altını üstüne çevirir. İşte nefsin cehaleti, hamâkati, bu gibi insafsızca tahribattan anlaşılır.”⁴⁾

“Cenâb-ı Hakk’ın mümkinâta kıyas edilmesi ve mümkinâtın O’nun şuunatına mikyas yapılması, en büyük cehalet ve hamâkattir. Çünkü aralarındaki fark, yerden göğe kadardır.”

“… akıl gücünün vasat (itidâl) mertebesi, hikmet tabiriyle ifade edilegelmiştir. Kuvve-i akliyenin ifrat (aşırı) hâline, hakkı bâtıl, bâtılı hak gösterme manasında ‘cerbeze’; tefrit durumuna, hiçbir şeyi doğru-dürüst anlayamama, en basit şeyleri dahi idrak edememe anlamında ‘gabâvet’ ve ‘hamâkat’; mûtedil olanına da, eşya ve hadiseleri güzelce değerlendirip, lehte ve aleyhte olması muhtemel bulunan şeyleri birbirinden ayırabilme keyfiyetinin unvanı olarak ‘hikmet’ denmektedir.”⁵⁾

Cerbeze

Hikmet

Kuvve-i Akliye